Obowiązek naprawienia szkody w wyroku karnym a przedawnienie jego dochodzenia
Niejednokrotnie zdarza się, że w wyroku karnym pokrzywdzony uzyskuje rozstrzygnięcie o obowiązku naprawienia na jego rzecz szkody, którą ten pokrzywdzony poniósł w wyniku przestępstwa. Naprawienie szkody mającej wymiar pieniężny a będącej skutkiem popełnienia przestępstwa przez sprawcę może być dochodzone zarówno w typowym procesie cywilnym (jako odszkodowanie), jak i w procesie karnym (jako naprawienie szkody).
Postępowanie karne zmierza co do zasady do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy osoba, której zarzuca się popełnienie czynu zabronionego przez prawo, czyn ten popełniła, a w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytania – także do wymierzenia sprawcy kary. Dążenia do wkomponowania w ten system instrumentów pozwalających na udzielenie ochrony interesom pokrzywdzonego przestępstwem zaowocowało wprowadzeniem w prawie karnym materialnym i procesowym podstaw do orzekania o obowiązku naprawienia przez sprawcę przestępstwa szkody.
Jak każde roszczenie o charakterze cywilnoprawnym, również obowiązek naprawienia szkody podlega przepisom dotyczącym przedawnienia, o czym przesądził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 22.02.2019 roku w sprawie o sygn. akt: IV CSK 597/17. W pierwszej kolejności Sąd Najwyższy wskazał, że obowiązek naprawienia szkody pełni przede wszystkim funkcję kompensacyjną, ponieważ jego głównym celem jest właśnie zniwelowanie rozmiarów szkody. Choć o obowiązku naprawienia szkody orzeka się w postępowaniu karnym, to w tej części sąd karny stosuje przesłanki odszkodowawcze określone w sprawach cywilnych.
Uzyskanie orzeczenia zasądzającego obowiązek naprawienia szkody na drodze karnej wyłącza jednak możliwość dochodzenia tego samego w istocie roszczenia przed sądem w sprawie cywilnej. Obowiązek naprawienia szkody stanowi tytuł egzekucyjny w rozumieniu art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c., upoważniający po nadaniu mu klauzuli wykonalności do prowadzenia egzekucji przeciwko sprawcy przestępstwa. Tym samym, pokrzywdzony może wszcząć przed komornikiem sądowym postępowanie egzekucyjne wprost z wyroku karnego, w zakresie naprawienia szkody.
Co jednak, jeśli egzekucja prowadzona będzie latami, a do zaspokojenia szkody będzie daleko? Jeśli sprawca uchyla się od zapłaty odszkodowania zasądzonego w wyroku karnym, ucieka ze swoim majątkiem i wykazuje, że nie posiada ani majątku, ani dochodu? Jakie reguły przedawnienia należy wówczas stosować – te wynikające z prawa karnego czy prawa cywilnego? Ma to o tyle istotne znaczenie, że kodeks karny nie przewiduje przerwy biegu przedawnienia – instytucji znanej w prawie cywilnym, która najogólniej rzecz ujmując polegać będzie na możliwości wielokrotnego dochodzenia w postępowaniu egzekucyjnym zaspokojenia roszczenia już po uzyskaniu wyroku zasądzającego odszkodowanie, jeżeli:
- nie doszło do całkowitej zapłaty odszkodowania,
- komornik prowadził postępowanie egzekucyjne przeciwko sprawcy przestępstwa, które następnie zostało umorzone z powodu bezskuteczności egzekucji (braku majątku sprawcy wystarczającego do zapłaty odszkodowania),
- pomiędzy umorzeniem postępowania egzekucyjnego a kolejnym wnioskiem pokrzywdzonego o ponowne wszczęcie postępowania egzekucyjnego nie upłynęło 6 lat (liczonych na koniec roku).
Innymi słowy, gdyby stosować przepisy wynikające w prawa karnego, po upływie terminu przedawnienia wykonania kary lub środka karnego (np. 10 lat od dnia uprawomocnienia się wyroku), sprawca mógłby swobodnie ujawnić swój majątek, zaś pokrzywdzony z uwagi na to przedawnienie, nie mógłby dochodzić zapłaty obowiązku naprawienia szkody choć dysponowałby i wyrokiem zasądzającym, i danymi dotyczącymi majątku sprawcy, z którego mogłaby być prowadzona egzekucja. Czy nie byłoby to krzywdzące dla pokrzywdzonego przestępstwem?
W cytowanym powyżej wyroku Sąd Najwyższy rozstrzygnął ten dylemat na korzyść stosowania korzystniejszych dla pokrzywdzonego przepisów cywilnoprawnych. Skoro wydanie przez sąd karny orzeczenia o naprawieniu szkody następuje na podstawie materialnych przepisów prawa cywilnego i jest równoznaczne z rozstrzygnięciem o przysługującym ofierze przestępstwa roszczeniu odszkodowawczym, to i jego wykonalność musi być podporządkowana regułom ustalonym w prawie cywilnym. „Gdy chodzi o przedawnienie roszczeń cywilnych, które oddziałuje na możliwość ich egzekwowania, to jest ono uregulowane w art. 117-125 k.c. W świetle tych przepisów, dla długości terminu przedawnienia roszczenia, jego biegu i przerwania nie ma znaczenia okoliczność, w postępowaniu przed jakim sądem roszczenie zostało stwierdzone. W tym sensie reguły ustalone w powołanych przepisach muszą mieć wymiar uniwersalny i odnosić się także do przedawnienia roszczeń cywilnych o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, o których orzekł sąd w postępowaniu karnym”. Sąd zanegował w tym zakresie stosowanie art. 103 k.k., który reguluje zasady stosowania prawnokarnej instytucji przedawnienia wykonania kary, nie dotyczy zaś przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych.
Autor: adw. Marta Nowakowska
Zdjęcie: Alexas_Fotos/Pixabay